Hoe het rivierhout verdween uit de IJssel

Rivierhout hoort van nature thuis in de Nederlandse wateren. Tegenwoordig komt het nog maar sporadisch voor. Ooibossen – bossen die van nature ontstaan op natte plekken bij de rivier – groeien vaak niet meer direct aan het zomerbed. Begroeiing langs de rivier wordt voor een goede doorstroom bij hoogwater verwijderd en drijfhout halen we uit veiligheidsoogpunt uit de rivieren. Door dit alles bij elkaar opgeteld liggen er nog maar weinig takken en bomen in het water.

Het verwijderen van hout is goed voor de veiligheid, maar minder goed voor het ecosysteem. Rivieren en meren zijn voor veel dieren geen geschikte leefomgeving meer.

De terugkeer van rivierhout

We willen de natuurlijke werking terugbrengen en de leefomgeving voor vissen en macrofauna verbeteren. Daarom leggen we bomen compleet met wortels en takken in het water. Hiermee ontstaat een goede leefomgeving voor veel planten en dieren. Voor de veiligheid verankeren we de bomen stevig aan de bodem of de wal.

En wat gebeurt er dan? De dode boom, oftewel het rivierhout, trekt als eerste wieren, algen en mossen aan. Deze vestigen zich op het hout en trekken op hun beurt waterdieren aan. Het rivierhout vormt als het ware een zoetwaterkoraalrif dat het ecosysteem verrijkt. Onderzoek laat zien dat de biodiversiteit toeneemt door hout in het water. Eendagsvliegen, dansmuggen en kriebelmuggen profiteren als inheemse soorten van deze ‘onderwaterreservaten’. Ook neemt het aantal kokerjuffers toe, die weer veel vis aantrekken. Algen en kleine waterdiertjes zijn ook nog eens voedsel voor vissen, die hun eitjes kunnen leggen op de rustige plekjes tussen de takken en wortels. Vislarven en (jonge) vissen kunnen veilig opgroeien tussen de takken.

Dat er meer inheemse soorten komen en groeien, helpt om het aantal exoten – soorten die hier van nature niet voorkomen – terug te dringen. Denk bijvoorbeeld aan vlo-kreeftjes en slijkgarnalen uit de Kaspische Zee.

Kan de meerval ook eitjes leggen in rivierhout?

Het zou kunnen dat er meerval op het rivierhout afgaat. De meerval is een slimme, inheemse roofvis. Op zichzelf is het positief als deze door het rivierhout wordt aangetrokken. Dat betekent namelijk dat er veel vissen rondom het rivierhout zijn.

Als u meer wilt weten over de meerval in Nederland, lees dan dit rapport: De opmars van Europese meerval (Silurus glanis) in de Nederlandse wateren: huidige verspreiding en potentiële effecten, 02-11-2021, Uitgever: Bureau Waardenburg. In opdracht Rijkswaterstaat (RWS).

Meer informatie over de vissoorten die rivierhout aantrekt leest u in: Functie van rivierhout voor vis: monitoring pilotprojecten IJssel, Nederrijn, Lek 2015, 23-12-2015. Auteur: Bergsma, J. Dorenbosch, M.Liefveld, W. In opdracht Rijkswaterstaat (RWS).

Veilig en duurzaam

Veiligheid staat in het hele project voorop. We kiezen de locaties voor de bomen zorgvuldig en verankeren de bomen stevig om te voorkomen dat ze wegdrijven. Bij het uitvoeren van de maatregelen streven we ernaar bewust om te gaan met materieel en grondstoffen. Waar mogelijk werken we energieneutraal en volgens de principes van circulaire economie. Zo gebruiken we bijvoorbeeld zoveel mogelijk bomen die al weg moesten uit gebieden in de directe omgeving van de plek waar ze komen te liggen.

Na plaatsing houden we het rivierhout goed in de gaten. We controleren of de bomen op hun plek blijven liggen en onderzoeken het effect van rivierhout op de langere termijn.

Meer informatie over waarom en hoe Rijkswaterstaat rivierhout plaatst is te vinden op deze pagina, waar ook een video staat.

Wat merken de omgeving en de scheepvaart ervan?

De locaties van het rivierhout zijn zorgvuldig gekozen op basis van veldbezoeken en analyses van natuur, bodem, water en veiligheid. We plaatsen de bomen tussen kribvakken en in geulen, oude rivierarmen en beekmondingen. Ze worden stevig verankerd. Zo voorkomen we hinder voor de scheepvaart. Met betonning of markeringsborden maken we duidelijk dat er rivierhout onder water ligt, dit in overleg met het beheerdistrict en de nautisch adviseurs van Rijkswaterstaat.

Voor omwonenden is de hinder beperkt omdat we grotendeels via het water werken. De bomen gaan met een kraanschip over het water naar de locaties. Per locatie is de aannemer maximaal een week aan het werk. De werkzaamheden vinden overdag plaats. In deze week kunnen omwonenden geluidsoverlast vinden. We doen ons best om dit tot een minimum te beperken.

Van boom naar koraalrif

Het rivierhout ligt grotendeels onder water om een koraalrif te vormen. Maar waar komen deze bomen vandaan? Het contract stuurt erop dat er geen bomen worden gekapt om rivierhout te worden. Dit gebeurt dus ook niet: het zijn bomen die al gerooid moesten worden of die zijn omgewaaid. Het zijn dus herbestemde bomen, een mooi voorbeeld van circulariteit.

De beste houtsoorten voor rivierhout hebben een ruwe schors waar macrofauna zich op kunnen hechten. De voorkeur gaat uit naar hardhoutsoorten omdat deze langer intact blijven; we gaan uit van een levensduur van minimaal 15 jaar. Hout dat het hele jaar door onder water ligt, zoals we met rivierhout doen, kent een extreem langzaam afbreekproces. We willen het liefst bomen die van nature voorkomen in het Nederlandse rivierengebied en het moeten bomen zijn van enige omvang: minimaal 40 cm stamdoorsnede. We plaatsen deze inclusief de stam, takken en wortels. Takken geven de driedimensionale structuur onder water waar jonge vissen kunnen schuilen. Hoe meer takken eraan zitten, hoe meer variatie er komt in stroming, schaduw en licht, etc. De stam is het oppervlak met ruwe bast. De wortels geven weer andere variaties met holtes en uitstekende delen.

Alles bij elkaar genomen zijn vooral hardhoutsoorten als de tamme kastanje en eik geschikt om rivierhout te worden. Rijkswaterstaat geeft als eis aan de aannemer dat de bomen die gekapt worden, ook herplant worden binnen drie jaar. De herplante bomen moeten van dezelfde kwaliteit zijn als het gekapte groen. De bomen voor ons rivierhoutproject worden met kluit en al verwijderd.

Vissen, varen en recreatie

Op de meeste plekken verandert er niets in de recreatiemogelijkheden. Vissen, varen, zwemmen en andere wateractiviteiten blijven gewoon mogelijk. Er zijn geen raakvlakken met recreatieve plassen voor zwemmers. Toch kan het in de praktijk zo zijn dat recreanten in de plassen zwemmen. De markeringen ter plaatse maken duidelijk dat er onder water een obstakel ligt.

Samenwerken en meedoen

Rijkswaterstaat is de opdrachtgever van dit project. We werken samen met de provincies Gelderland en Overijssel, de waterschappen Rijn en IJssel, Vallei & Veluwe en Drents Overijsselse Delta, de gemeenten Doesburg, Bronckhorst, Zutphen, Lochem en Deventer. Er heeft veelvuldig afstemming plaatsgevonden met de omgeving om voldoende draagvlak te creëren en het proces soepel te laten verlopen. Denk bijvoorbeeld aan particuliere grondeigenaren, sportvisserijverenigingen, watersportverenigingen, de stichting IJssellandschap en Schuttevaer.